Lèn Hai Vai là một khối đá tự nhiên khổng lồ có chiều dài 800m, nơi rộng nhất 120m, nơi cao nhất 141m. Lèn gồm nhiều đỉnh, trong đó có đỉnh chính, ngọn lớn có tên là lèn Hai Vai (Lưỡng Kiên Sơn, hay lèn Dặm) và ngọn nhỏ (Hổ Lĩnh Sơn) nổi hẳn lên giữa cánh đồng mênh mông thuộc địa phận 3 xã: Diễn Bình, Diễn Minh, Diễn Thắng.
Theo sử sách thì lèn Hai Vai được tạo nên sau cuộc chấn động trong lòng đất cách đây hơn 50 triệu năm. Qua bao biến thiên, lèn có diện mạo ổn định như ngày nay. Từ năm 1964 các nhà khảo cổ học đã tìm thấy ở lèn xương người hóa thạch, một số công cụ bằng đá và 7 bình gốm. Phát hiện này chứng tỏ lèn Hai Vai từng là địa bàn có người nguyên thủy sinh sống.
Trước đây lèn có rừng cây rậm rạp với nhiều chim muông, thú rừng. Mùa xuân khí hậu mát mẻ, cây cối xanh tươi, muôn hoa khoe sắc. Trong cuốn du lịch Đông Dương của một tác giả người Pháp đã xếp lèn Hai Vai là danh thắng đẹp của miền Trung đất Việt. Điều hấp dẫn đó là thấp thoáng dưới tán cây là các hang động có cấu trúc độc đáo với nhiều tên gọi khác nhau, gắn liền với những truyền thuyết ly kỳ. Trong các hang động không khí mát lạnh. Trước kia các nho sỹ vẫn vào đây nghỉ mát, ôn luyện văn chương.
Hướng về phía Đông Nam có hang Thắt Cổ. Hang nằm ở độ cao 30m so với mặt đất. Trong hang có nhiều tảng đá với hình thù kỳ dị. Đặc biệt có khối thanh nhũ mang hình người tựa lưng vào vách đá, phía trên cổ có vân đá nổi lên, vì vậy hang có tên là hang thắt cổ. Ở độ cao 15m so với mặt đất có hang Đa. Dưới đáy hang có một mạch nước mát không bao giờ cạn. Ngoài ra còn có nhiều hang nữa như hang Khản, hang cô Tú, đặc biệt là hang Gươm sâu thăm thẳm.
Đứng ở mỗi góc độ người ta nhìn lèn bằng các hình dáng khác nhau.Trong tâm tưởng người Diễn Châu người ta coi lèn Hai Vai như biểu tượng có nhiều thần bí. Vùng Lý Trai, Đông Tháp nhìn lèn như tấm bảng đá – vùng này thường có người đỗ đạt cao. Vùng Diễn Đồng, Diễn Thái lắm thóc nên lại thấy lèn Hai Vai có dáng người khổng lồ gánh thóc. Vùng Nho Lâm lắm thợ rèn lại nhìn lèn Hai Vai như một cái đe, vùng Diễn Thịnh, Diễn Trung lắm người cắt thuốc bắc lại thấy lèn giống cái dao cầu. Phía Đông vùng Diễn Hoa phụ nữ thanh lịch lại thấy núi như một cô gái để tóc xõa, vai tròn…
Không chỉ thế núi, dáng sông là nét văn hóa một vùng quê. Lèn Hai Vai là địa danh có nhiều lợi thế. Trước đây ngư dân đi biển còn thiếu phương tiện họ xem lèn như ngọn hải đăng. Mỗi lần xa bờ gặp thời tiết xấu, ngư dân Diễn Châu dùng lèn Hai Vai định hướng để đem thuyền vào bờ.
Tốt gió buồm chạy cánh tiên
Chạy khỏi vùng Vạn thấy lèn Hai Vai
Trên lĩnh vực quân sự, lèn Hai Vai là chiến trường ác liệt của những cuộc giao tranh của hai tập đoàn phong kiến Lê – Mạc, thời Nguyễn, lèn Hai Vai là căn cứ địa khởi nghĩa của Nguyễn Xuân Ôn. Thời kỳ 1930-1931; 1936-1939 lèn Hai Vai là nơi in ấn tài liệu của Đảng, là nơi tập hợp hợp quần chúng mít tinh biểu tình. Thời kỳ 1939-1945 nơi đây trở thành nơi luyện tập quân sự, dự trữ vũ khí để khởi nghĩa giành chính quyền. Trong những năm cả nước có chiến tranh, lèn Hai Vai dùng làm nơi trú ẩn, nơi cất giấu vũ khí, lương thực, là nơi vọng gác máy bay Mỹ từ ngoài biển… Và hôm nay lèn Hai Vai lại có ý nghĩa to lớn đối với sự phát triển của đất và người Diễn Châu. Người dân trong vùng vẫn xem lèn Hai Vai như một bức tường vững chãi che chắn bão gió triều cường để mọi người yên tâm làm ăn sinh sống.
Hiện nay, quần thể lèn Hai Vai đang được huyện Diễn Châu quan tâm bảo vệ, tôn tạo. Có thể nói với cấu trúc độc đáo đa dạng, cảnh quan nhiều màu sắc, vừa có vẻ đẹp mềm mại, nguyên sơ, thanh thoát, quần thể lèn Hai Vai đã thu hút nhiều du khách đến tham quan. Tại núi Hổ Lĩnh Sơn, ngôi chùa Cổ Am thiêng liêng, cổ kính đã được xây dựng lại nằm trên lưng chừng núi. Cảnh sắc thanh tĩnh, hoang sơ của núi rừng nguyên sinh đã trở thành điểm đến hấp dẫn của những du khách ưa thích khám phá thiên nhiên, được đắm mình trong hương hoa, không khí mát lành. Bên cạnh là một tổng thể thiên nhiên kỳ thú thì điều hấp dẫn hơn nữa là lèn Hai Vai gắn với sông Bùng tạo nên bức tranh sơn thủy hữu tình, là địa danh du lich nổi tiếng mà bất kỳ ai khi đặt chân đến Diễn Châu không thể không biết đến.
Núi sông và tình người đã tạo nên nét duyên dáng, thanh cao cho đất và người Diễn Châu. Mãi mãi lèn Hai Vai, sông Bùng là niềm tự hào và nơi gửi gắm niềm tin, ước mơ, gửi gắm tình yêu quê với những nỗi buồn vui thăm thẳm của người Diễn Châu. Lèn Hai Vai là biểu tượng về cốt cách, văn hóa, về đạo lý làm người và hầu như đã trở thành máu thịt trong cơ thể, trong tâm thức của người dân Diễn Châu để rồi có đi đâu, về đâu, người Diễn Châu vẫn nhớ về lèn Hai Vai – nơi ấy dáng quê mình với nghĩa tình cao, dài như sông, như núi./.
